Reumatoidalne zapalenie stawów

Reumatoidalne zapalenie stawów - objawy. Kompleksowy Przewodnik metody walki z RZS które warto znać

Spis treści:

• Czym jest Reumatoidalne zapalenie stawów RZS?
• Epidemiologia
• Czynniki Ryzyka
• Patofizjologia
• Objawy Kliniczne
  • Objawy Stawowe
  • Objawy Pozastawowe
• Diagnoza RZS
  • Jak Rozpoznać RZS?
  • Kryteria Diagnostyczne
• Leczenie RZS
  • Tradycyjne Metody Leczenia
    • Leki Modyfikujące Przebieg Choroby (DMARDs)
    • Leki Biologiczne
    • Inhibitory JAK
    • Leczenie Objawowe
  • Rola Rehabilitacji i Fizjoterapii
  • Znaczenie Wczesnej Diagnostyki i Leczenia
• Alternatywne Metody Leczenia RZS
  • Naukowe Podejście do Dietetyki w RZS
  • Post i Głodówki
  • Uwaga na Potencjalne Ryzyko
• Wsparcie i Aspekty Psychospołeczne
  • Wartość Grup Wsparcia
  • Psychologiczne Aspekty RZS
• Badania Naukowe i Statystyki dotyczące RZS
• Nowe Terapie i Badania nad RZS
• Moja Droga do Zdrowia i Misja Dzielenia się Wiedzą
• Nasze Wartości
• Poznaj Historię Jarka i Pokonaj RZS z Książką "Jak Wyleczyłem Nieuleczalne
• Bibliografia
• Nota od Redakcji

Czym jest Reumatoidalne zapalenie stawów (RZS)?

Reumatoidalne zapalenie stawów (RZS) to przewlekła, autoimmunologiczna choroba zapalna, która atakuje głównie stawy. Powoduje stany zapalne, ból, obrzęk, a w zaawansowanych przypadkach może prowadzić do trwałego uszkodzenia stawów i niepełnosprawności. RZS może również wpływać na inne układy i narządy w organizmie, oddziałując nie tylko na fizyczne aspekty zdrowia, ale także na jakość życia, zdolność do pracy i funkcjonowanie w społeczeństwie. RZS może wystąpić w różnym wieku, ale najczęściej diagnozuje się ją u dorosłych między 30 a 50 rokiem życia. Choroba jest bardziej powszechna u kobiet niż u mężczyzn. Wiele czynników, zarówno genetycznych, jak i środowiskowych, może przyczynić się do jej rozwoju. Szacuje się, że na świecie choroba dotyka około 0,5–1% populacji₂, co czyni ją jedną z najczęstszych chorób reumatycznych[1]. W Polsce na RZS choruje około 350 000 osób[2].

Reumatyzm, RZS a artretyzm - poznaj różnice by lepiej rozumieć źródło bólu

Wiele osób myli pojęcia reumatyzmu, RZS i artretyzmu. Choć są to schorzenia, które mogą dawać podobne objawy, to różnią się one przyczyną, przebiegiem i leczeniem. Warto poznać te różnice, aby lepiej zrozumieć te choroby i wiedzieć, jak sobie z nimi radzić.

Czym jest reumatyzm?

Reumatyzm to ogólne określenie obejmujące ponad 100 różnych chorób, które atakują układ ruchu. Choroby reumatyczne charakteryzują się:

• bólem,
• stanami zapalnymi,
• zwyrodnieniami stawów, mięśni i tkanek łącznych.

Do chorób reumatycznych zaliczamy między innymi:

• reumatoidalne zapalenie stawów (RZS),
• toczeń rumieniowaty układowy,
• fibromialgia,
• twardzina układowa,
• zesztywniające zapalenie stawów kręgosłupa (ZZSK),
• zapalenie wielomięśniowe,
• łuszczycowe zapalenie stawów.

Czym jest RZS?

RZS (reumatoidalne zapalenie stawów) to przewlekła, zapalna choroba autoimmunologiczna. Oznacza to, że układ odpornościowy organizmu atakuje własne tkanki, w tym przypadku błonę maziową stawów. Prowadzi to do:

• bólu,
• obrzęku,
• sztywności,
• a w zaawansowanym stadium do deformacji stawów.

Charakterystyczne cechy RZS:

• symetryczne zapalenie stawów (np. obu nadgarstków, obu kolan),
• sztywność poranna trwająca powyżej 30 minut,
• zmęczenie,
• obecność czynnika reumatoidalnego (RF) i przeciwciał anty-CCP w badaniach krwi.

Czym jest artretyzm?

Artretyzm, znany również jako dna moczanowa, to choroba metaboliczna wywołana odkładaniem się kryształów kwasu moczowego w stawach. Nadmiar kwasu moczowego we krwi może wynikać z jego nadprodukcji lub niewydolności nerek w jego wydalaniu. Odkładanie się kryształów powoduje:

• nagłe, silne ataki bólu,
• zaczerwienienie,
• obrzęk i uczucie gorąca w obrębie stawu.

Charakterystyczne cechy artretyzmu:

• napadowy charakter bólu,
• najczęściej atakowany jest staw u podstawy dużego palca u stopy,
• podwyższony poziom kwasu moczowego we krwi.

RZS a artretyzm - główne różnice

Inne choroby reumatyczne

Oprócz RZS i artretyzmu istnieje wiele innych chorób reumatycznych, takich jak:

• toczeń rumieniowaty układowy (SLE),
• zesztywniające zapalenie stawów kręgosłupa (ZZSK),
• łuszczycowe zapalenie stawów,
• twardzina układowa,
• zapalenie wielomięśniowe.

Każda z tych chorób ma swoje specyficzne objawy i wymaga indywidualnego podejścia terapeutycznego.

Reumatyzm to szerokie pojęcie obejmujące wiele chorób, w tym RZS i artretyzm. RZS to choroba autoimmunologiczna, a artretyzm to choroba metaboliczna. Ważne jest, aby znać różnice między tymi schorzeniami, aby móc je prawidłowo diagnozować i leczyć. W przypadku podejrzenia choroby reumatycznej należy skonsultować się z lekarzem reumatologiem.

Epidemiologia

RZS występuje powszechniej w krajach rozwiniętych. W Europie, w tym w Polsce, diagnozuje się ją głównie u kobiet, 2-3 razy częściej niż u mężczyzn[3]. RZS generuje znaczne koszty zdrowotne i społeczne, ponieważ wpływa na zdolność do pracy, aktywność życiową i stan psychiczny chorych. Wczesne rozpoznanie i leczenie są kluczowe dla zapobiegania powikłaniom i utrzymania jak najlepszej jakości życia pacjenta.

Czynniki Ryzyka

RZS jest chorobą wieloczynnikową, a jej rozwój może być spowodowany przez:

• Czynniki genetyczne: Predyspozycje genetyczne odgrywają istotną rolę w rozwoju RZS. Polimorfizmy w genach, zwłaszcza w układzie HLA (Human Leukocyte Antigen), są powiązane z większym ryzykiem wystąpienia choroby[4].
• Czynniki środowiskowe: Palenie tytoniu jest jednym z najważniejszych czynników środowiskowych zwiększających ryzyko RZS[5]. Ekspozycja na niektóre patogeny i czynniki zawodowe, takie jak kontakt z krzemionką, również może wpłynąć na rozwój choroby.
• Czynniki hormonalne: Estrogeny mogą wpływać na układ odpornościowy, co tłumaczy, dlaczego RZS występuje częściej u kobiet. Wczesna menopauza jest czynnikiem ryzyka rozwoju RZS[6].

Patofizjologia

RZS to choroba autoimmunologiczna, w której układ odpornościowy atakuje własne tkanki. W przypadku RZS celem ataku jest błona maziowa stawów, co prowadzi do przewlekłego stanu zapalnego i zniszczenia stawów. Proces ten obejmuje:

• Proliferację błony maziowej: Tworzy się tzw. pannus – zgrubiała błona maziowa, która niszczy chrząstkę i kość.
• Produkcję cytokin prozapalnych: Czynnik martwicy nowotworów alfa (TNF-α), interleukiny (IL-1, IL-6) i inne mediatory stanu zapalnego podtrzymują i nasilają stan zapalny[7].
• Formowanie przeciwciał: U chorych często stwierdza się obecność czynnika reumatoidalnego (RF) i przeciwciał anty-CCP (przeciw cytrulinowanym peptydom), które są markerami aktywności choroby[8].

Objawy Kliniczne

Objawy Stawowe

• Ból stawów: Dotyczy przede wszystkim małych stawów dłoni i stóp, nasilony rano i po okresach bezczynności.
• Sztywność poranna: Trwa zazwyczaj ponad 30 minut, a często powyżej godziny.
• Obrzęk i zaczerwienienie stawów: Wynika z aktywnego stanu zapalnego i nagromadzenia płynu w stawach.
• Symetryczność zmian: Charakterystyczne dla RZS jest obustronne zajęcie stawów, co odróżnia ją od innych chorób reumatycznych[9].

Objawy Pozastawowe

RZS może wpływać także na inne układy:

• Zmęczenie i osłabienie: Wynikające z przewlekłego stanu zapalnego.
• Stany podgorączkowe: Okresowe wzrosty temperatury ciała.
• Utrata masy ciała i apetytu.
• Zmiany narządowe: RZS może prowadzić do śródmiąższowego zapalenia płuc, zapalenia osierdzia, zapalenia spojówek i innych powikłań[10].

Diagnoza RZS

Jak Rozpoznać RZS?

Rozpoznanie RZS opiera się na:

• Wywiadzie lekarskim: Lekarz pyta o objawy, ich czas trwania, nasilenie i wpływ na codzienne życie.
• Badaniu fizykalnym: Ocenie stawów pod kątem obrzęków, zaczerwienienia, tkliwości i ograniczenia ruchomości.
• Badaniach laboratoryjnych: Testach na obecność czynnika reumatoidalnego (RF) i przeciwciał anty-CCP. Mierzeniu poziomu OB (odczyn Biernackiego) i CRP (białko C-reaktywne) w celu oceny stanu zapalnego.
• Badaniach obrazowych: Zdjęciach rentgenowskich, ultrasonografii i rezonansie magnetycznym, które pomagają ocenić uszkodzenia stawów i wczesne zmiany zapalne[11].

Kryteria Diagnostyczne

Do rozpoznania RZS wykorzystuje się kryteria ACR/EULAR z 2010 roku. Obejmują one ocenę liczby i rodzaju stawów objętych stanem zapalnym, obecność markerów (RF, anty-CCP), poziom markerów stanu zapalnego (OB, CRP) oraz czas trwania objawów (powyżej 6 tygodni)[12].

Leczenie RZS

Tradycyjne Metody Leczenia

Głównym celem leczenia RZS jest osiągnięcie remisji lub niskiej aktywności choroby oraz zapobieganie uszkodzeniom stawów, co przekłada się na poprawę jakości życia pacjenta.

• Metotreksat: Lek pierwszego wyboru, hamuje proliferację komórek układu odpornościowego.
• Leflunomid: Alternatywa dla metotreksatu, działająca na podobnych zasadach.
• Sulfasalazyna i Hydroksychlorochina: Stosowane w łagodniejszych postaciach choroby[13].
• Inhibitory TNF-α: Adalimumab, etanercept, infliksymab – blokują działanie cząsteczek wywołujących stan zapalny.
• Inhibitory IL-6: Tocilizumab – wpływa na cytokiny stanu zapalnego.
• Inhibitory kostymulacji limfocytów T: Abatacept – hamuje aktywację limfocytów T.
• Deplecja limfocytów B: Rytuksymab – działa na limfocyty B[14].
• Tofacytynib, baricytynib: Doustne leki hamujące kinazy janusowe (JAK), wpływające na przekazywanie sygnałów prozapalnych[15].
• NLPZ (niesteroidowe leki przeciwzapalne): Łagodzą ból i zmniejszają obrzęk.
• Glukokortykosteroidy: Stosowane w krótkotrwałej terapii zaostrzeń choroby[16].

Rola Rehabilitacji i Fizjoterapii

Regularne ćwiczenia, terapia ruchowa i fizjoterapia pomagają utrzymać ruchomość stawów, zwiększyć siłę mięśni i poprawić ogólne funkcjonowanie. Ćwiczenia muszą być dostosowane do stopnia zaawansowania choroby[17].

Znaczenie Wczesnej Diagnostyki i Leczenia

Wczesne i intensywne leczenie RZS, zwłaszcza z użyciem DMARDs, znacząco poprawia rokowanie i zmniejsza ryzyko trwałych uszkodzeń stawów. Opóźnienie leczenia, nawet o kilka miesięcy, może prowadzić do nieodwracalnych zmian[18].

Alternatywne Metody Leczenia RZS

Wiele osób z RZS szuka alternatywnych sposobów na złagodzenie objawów lub trwałe wyleczenie. Przykład stanowi historia Jarka Growina, założyciela portalu JakWyleczylem.pl, który twierdzi, że pokonał chorobę poprzez:

• Posty na wodzie: Regularne posty oczyszczające organizm.
• Dietę eliminacyjną: Wykluczenie z diety białek mogących wywoływać reakcje autoimmunologiczne.
• Zmianę stylu życia: Aktywność fizyczna, redukcja stresu, dbanie o jakość snu i zastosowanie zdrowego jadłospisu na okres leczenia.

Naukowe Podejście do Dietetyki w RZS

Badania sugerują wpływ diety na przebieg RZS:

• Dieta śródziemnomorska: Bogata w kwasy tłuszczowe omega-3, antyoksydanty, warzywa i owoce, może redukować stan zapalny[19].
• Kwasy tłuszczowe omega-3: Suplementacja może zmniejszać ból stawów i poprawiać ich funkcjonowanie[20].
• Unikanie pokarmów prozapalnych: Ograniczenie tłuszczów trans i nadmiaru cukrów prostych może zmniejszyć objawy[21].

Jarek Growin uważa, że suplementacja w RZS, która nie jest spowodowana niedoborami, nie eliminuje źródła problemu, jakim są nieszczelności w układzie pokarmowym, i nie przynosi realnej poprawy.

Post i Głodówki

Niektóre badania sugerują przeciwzapalne działanie krótkotrwałych postów. Długotrwałe posty mogą prowadzić do niedoborów składników odżywczych i być niebezpieczne, dlatego wymagają nadzoru lekarskiego[22]. Post jest stosowany w leczeniu RZS w klinikach takich jak True North Center w USA i Arcadia Health Centre w Australii. Pierwszy udokumentowany przypadek wyleczenia RZS postem opisał dr Henry S. Tanner w 1890 roku [link do Wikipedii]. Według zwolenników tej metody, skuteczny jest wielodniowy post na wodzie.

Uwaga na Potencjalne Ryzyko

Stosowanie restrykcyjnych diet i alternatywnych metod leczenia bez konsultacji z lekarzem lub naturopatą może być niebezpieczne. Zawsze należy konsultować planowane zmiany z odpowiednim specjalistą.

Wsparcie i Aspekty Psychospołeczne

Wartość Grup Wsparcia

Grupy wsparcia, stacjonarne i online, są istotne w radzeniu sobie z przewlekłymi chorobami. Wspierają emocjonalnie, umożliwiają wymianę doświadczeń i dostarczają informacji. Portal JakWyleczylem.pl i grupa na Facebooku "Jak Wyleczyłem" to przykłady miejsc, gdzie osoby z RZS mogą dzielić się swoimi historiami i szukać rozwiązań. Skuteczność postu może być różna, czasami wymaga wielokrotnego powtarzania, a bez odpowiednich technik leczenia nieszczelności dziąseł powrót do normalnego jedzenia może wiązać się z nawrotem bólu.

Psychologiczne Aspekty RZS

Choroby przewlekłe, takie jak RZS, wpływają na wiele aspektów życia:

• Depresja i lęk: Często wynikają z ciągłego bólu i ograniczeń funkcjonalnych.
• Obniżenie jakości życia: Wpływa na codzienne aktywności i relacje społeczne.
• Wsparcie psychologiczne: Terapia może pomóc w radzeniu sobie z emocjonalnymi trudnościami[23].

Badania Naukowe i Statystyki dotyczące RZS

• Śmiertelność i jakość życia: Pacjenci z RZS mają skróconą przewidywaną długość życia o około 3–10 lat[24].
• Częstość występowania: W Stanach Zjednoczonych RZS dotyka około 1,3 miliona osób[25].
• Koszty społeczne: RZS jest jedną z głównych przyczyn niepełnosprawności i generuje znaczne koszty ekonomiczne[26].

Nowe Terapie i Badania nad RZS

Najnowsze badania koncentrują się na:

• Nowych lekach biologicznych: Celujących w specyficzne cząsteczki prozapalne.
• Immunoterapii: Modyfikującej układ odpornościowy, aby zmniejszyć autoagresję.
• Biomarkerach: Umożliwiających wczesne wykrywanie choroby i przewidywanie jej przebiegu[27].

Moja Droga do Zdrowia i Misja Dzielenia się Wiedzą

Jako osoba, która zmagała się z RZS, chcę dzielić się wiedzą i doświadczeniem, aby pomóc innym znaleźć drogę do zdrowia. Wierzę, że istnieje wiele metod radzenia sobie z RZS, a każda osoba musi znaleźć tę, która będzie dla niej najskuteczniejsza.

Nasze Wartości

• Nadzieja: Wierzymy, że nawet w obliczu poważnej choroby istnieje szansa na poprawę.
• Wiedza: Dzielimy się sprawdzoną wiedzą i wynikami badań naukowych.
• Wsparcie: Tworzymy społeczność dla osób z RZS, gdzie mogą dzielić się swoimi historiami.
• Motywacja: Zachęcamy do aktywnego działania i poszukiwania rozwiązań.

Poznaj Historię Jarka i Pokonaj RZS z Książką “Jak Wyleczyłem Nieuleczalne”

RZS to poważna, przewlekła choroba, która wpływa na wiele aspektów życia, ale istnieją skuteczne metody leczenia, które mogą poprawić jakość życia i zapobiegać uszkodzeniom stawów. Kluczowe jest indywidualne podejście, włączenie wsparcia psychologicznego, odpowiedniej diety i stylu życia. Na portalu JakWyleczylem.pl znajdziesz wsparcie i informacje. Możesz również zakupić książkę "Jak wyleczyłem NIEULECZALNE", która zawiera szczegółowe informacje na temat leczenia jamy ustnej, przeprowadzania postu i odżywiania się w celu regeneracji jelit.

Czy marzysz o tym, by pozbyć się przewlekłych dolegliwości i odzyskać pełnię zdrowia? Sięgnij po książkę "Jak wyleczyłem nieuleczalne" — inspirującą opowieść o mojej drodze do pokonania reumatoidalnego zapalenia stawów oraz odkryciu przyczyn wielu innych chorób przewlekłych, w tym cukrzycy, insulinooporności i nadciśnienia.

W tej książce znajdziesz konkretne wskazówki, jak:

Przeprowadzić efektywny post na wodzie lub post suchy,

Wprowadzić odpowiednią dietę, która pomoże Ci się wyleczyć,

Przywrócić zdrowie bez leków i suplementów, a ewentualnie dowiedzieć się, co stosować krótkoterminowo.

Instrukcje zawarte w tej książce pomogły nie tylko mnie — dzięki nim wiele osób odzyskało zdrowie i radość życia, wyleczając się z takich chorób jak cukrzyca, niewydolność nerek, borelioza czy hashimoto. Opisane metody są radykalne, kontrowersyjne, ale skuteczne — i właśnie dlatego spisałem swoje doświadczenia w formie ebooka oraz audiobooka.

Kup teraz w przedsprzedaży drugie, rozszerzone wydanie

Wybierz formę, która Ci odpowiada:

Ebook — czytaj wygodnie na dowolnym urządzeniu. W cenie 49 PLN otrzymujesz dostęp do wersji PDF i epub, czyli 280 stron pełnych szczegółowych informacji.

Audiobook — słuchaj tam, gdzie chcesz. W cenie 49 PLN otrzymujesz 8 godzin i 27 minut inspirujących nagrań w wersji .m4a, czytanych przez Jarka Growina.

Pakiet: Ebook + Audiobook za jedyne 119 PLN — zyskaj pełny dostęp do wiedzy w dowolnym formacie.

Nie czekaj, aż będzie za późno. Zrób pierwszy krok do zdrowia, które masz w swoich rękach.

Kup teraz i odzyskaj kontrolę nad swoim zdrowiem

Bibliografia/ Footnotes

1. Smolen JS, Aletaha D, McInnes IB. Rheumatoid arthritis. Lancet. 2016;388(10055):2023-2038. ↩
2. Samborski W, Brzosko M, Filipowicz-Sosnowska A. Epidemiologia reumatoidalnego zapalenia stawów w Polsce. Reumatologia. 2009;47(6):377-385. ↩
3. Silman AJ, Pearson JE. Epidemiology and genetics of rheumatoid arthritis. Arthritis Res. 2002;4(Suppl 3). ↩
4. Raychaudhuri S. Recent advances in the genetics of rheumatoid arthritis. Curr Opin Rheumatol. 2010;22(2):109-118. ↩
5. Sugiyama D, Nishimura K, Tamaki K, et al. Impact of smoking as a risk factor for developing rheumatoid arthritis: a meta-analysis of observational studies. Ann Rheum Dis. 2010;69(1):70-81. ↩
6. Pikwer M, Bergström U, Nilsson JA, Jacobsson LT, Turesson C. Early menopause is an independent predictor of rheumatoid arthritis. Ann Rheum Dis. 2012;71(3):378-381. ↩
7. McInnes IB, Schett G. The pathogenesis of rheumatoid arthritis. N Engl J Med. 2011;365(23):2205-2219. ↩
8. van der Helm-van Mil AH, Huizinga TW, de Vries RR, Toes RE. Emerging patterns of risk factor make-up enable subclassification of rheumatoid arthritis. Arthritis Rheum. 2007;56(6):1728-1735. ↩
9. Scott DL, Wolfe F, Huizinga TW. Rheumatoid arthritis. Lancet. 2010;376(9746):1094-1108. ↩
10. Turesson C. Extra-articular rheumatoid arthritis. Curr Opin Rheumatol. 2013;25(3):360-366. ↩
11. Wakefield RJ, D'Agostino MA, Naredo E, et al. After treat-to-target: can a targeted ultrasound initiative improve RA outcomes? Nat Rev Rheumatol. 2012;8(10):563-568. ↩
12. Aletaha D, Neogi T, Silman AJ, et al. 2010 Rheumatoid arthritis classification criteria: an American College of Rheumatology/European League Against Rheumatism collaborative initiative. Ann Rheum Dis. 2010;69(9):1580-1588. ↩
13. Singh JA, Saag KG, Bridges SL Jr, et al. 2015 American College of Rheumatology guideline for the treatment of rheumatoid arthritis. Arthritis Rheumatol. 2016;68(1):1-26. ↩
14. Smolen JS, Landewé R, Bijlsma J, et al. EULAR recommendations for the management of rheumatoid arthritis with synthetic and biological disease-modifying antirheumatic drugs: 2016 update. Ann Rheum Dis. 2017;76(6):960-977. ↩
15. Schwartz DM, Kanno Y, Villarino A, Ward M, Gadina M, O'Shea JJ. JAK inhibition as a therapeutic strategy for immune and inflammatory diseases. Nat Rev Drug Discov. 2017;16(12):843-862. ↩
16. Kirwan JR. The effect of glucocorticoids on joint destruction in rheumatoid arthritis. N Engl J Med. 1995;333(3):142-146. ↩
17. Hurkmans EJ, van der Giesen FJ, Vliet Vlieland TP, Schoones J, Van den Ende EC. Dynamic exercise programs (aerobic capacity and/or muscle strength training) in patients with rheumatoid arthritis. Cochrane Database Syst Rev. 2009;(4). ↩
18. van der Kooij SM, le Cessie S, Goekoop-Ruiterman YP, et al. Clinical and radiological efficacy of initial versus delayed treatment with disease-modifying antirheumatic drugs in patients with recent-onset rheumatoid arthritis. Arthritis Rheum. 2009;60(7):1996-2005. ↩
19. Sköldstam L, Hagfors L, Johansson G. An experimental study of a Mediterranean diet intervention for patients with rheumatoid arthritis. Ann Rheum Dis. 2003;62(3):208-214. ↩
20. Fortin PR, Lew RA, Liang MH, et al. Validation of a meta-analysis: the effects of fish oil in rheumatoid arthritis. J Clin Epidemiol. 1995;48(11):1379-1390. ↩
21. Pattison DJ, Harrison RA, Symmons DP. The role of diet in susceptibility to rheumatoid arthritis: a systematic review. J Rheumatol. 2004;31(7):1310-1319. ↩
22. Muller H, de Toledo FW, Resch KL. Fasting followed by vegetarian diet in patients with rheumatoid arthritis: a systematic review. Scand J Rheumatol. 2001;30(1):1-10. ↩
23. Matcham F, Rayner L, Steer S, Hotopf M. The prevalence of depression in rheumatoid arthritis: a systematic review and meta-analysis. Rheumatology (Oxford). 2013;52(12):2136-2148. ↩
24. Gabriel SE. The epidemiology of rheumatoid arthritis. Rheum Dis Clin North Am. 2001;27(2):269-281. ↩
25. Helmick CG, Felson DT, Lawrence RC, et al. Estimates of the prevalence of arthritis and other rheumatic conditions in the United States: Part I. Arthritis Rheum. 2008;58(1):15-25. ↩
26. Kvien TK. Epidemiology and burden of illness of rheumatoid arthritis. Pharmacoeconomics. 2004;22(2 Suppl 1):1-12. ↩
27. Taylor PC, Moore A, Vasilescu R, Alvir J, Tarallo M. A structured literature review of biomarkers for disease progression in rheumatoid arthritis: perspectives from clinical trials and real-world studies. Int J Rheumatol. 2016;2016:3653079. ↩

Nota od Redakcji www.jakwyleczyłem.pl

Informacje zawarte w artykule mają charakter edukacyjny i nie zastępują porady medycznej. W przypadku wątpliwości lub planów zmiany leczenia skonsultuj się z lekarzem.